1. Giriş
Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB), çocukluk döneminde başlayan ve çoğu zaman yetişkinlikte de devam eden kronik bir nörogelişimsel bozukluktur (American Psychiatric Association, 2013). DEHB’nin temel özellikleri; dikkati sürdürmede güçlük, dürtüsellik ve aşırı hareketlilik olarak tanımlanmaktadır. Günümüzde DEHB, yalnızca akademik performansı değil, bireylerin sosyal ilişkilerini, iş yaşamını ve özsaygı düzeylerini de etkileyen kapsamlı bir durum olarak ele alınmaktadır (Barkley, 2015).
Bu çalışmanın amacı, DEHB’li bireylerin günlük yaşam deneyimlerine ışık tutarak, bu durumun psikososyal boyutlarını ve baş etme mekanizmalarını tartışmaktır.
2. DEHB’nin Nörobiyolojik Temelleri
DEHB’nin etiyolojisinde genetik, çevresel ve nörobiyolojik faktörlerin etkileşimi rol oynamaktadır. Beyin görüntüleme çalışmalarında, özellikle prefrontal korteks, bazal ganglionlar ve serebellum gibi dikkat ve yürütücü işlevlerle ilişkili bölgelerde yapısal ve işlevsel farklılıklar saptanmıştır (Shaw et al., 2007). Dopamin ve noradrenalin sistemlerindeki dengesizliklerin, dikkat regülasyonu ve motivasyon süreçlerini etkilediği öne sürülmektedir (Arnsten, 2009).
3. Günlük Yaşamda DEHB: Bir Günün İçinde Zorluklar
3.1 Sabah Saatleri: Başlangıçta Dağınıklık
DEHB’li bireyler için sabah rutini, planlama ve zaman yönetimi güçlükleri nedeniyle stresli bir süreç olabilir. Zihinsel dağınıklık, unutkanlık ve öncelik belirlemede zorluklar, güne başlarken yaşanan tipik problemlerdir. Bu durum, “yürütücü işlev” eksikliklerinin doğal bir sonucudur.
3.2 Gün Ortası: Odaklanma Mücadelesi
İş veya eğitim ortamlarında dikkat dağınıklığı, görevlerin tamamlanmasında güçlük yaratabilir. Ancak DEHB’nin ilginç bir özelliği “hiperodak” durumudur; birey, ilgisini çeken bir konuya saatlerce yoğunlaşabilirken, rutin veya sıkıcı görevlerde performans düşüklüğü yaşayabilir (Kooij et al., 2010). Bu durum, bireyin verimliliğinde dalgalanmalara neden olur.
3.3 Akşam: Zihinsel Yorgunluk ve Düşünce Akışı
Günün sonunda DEHB’li bireylerde zihinsel yorgunluk artarken, düşünsel süreçler genellikle yavaşlamaz. Düşüncelerin hızla birbirini takip etmesi, dinlenme ve uykuya geçişi zorlaştırabilir. Bu durum, kronik yorgunluk ve uyku bozukluklarına yol açabilmektedir.
4. Psikososyal Etkiler
DEHB, yalnızca bireysel işlevselliği değil, sosyal etkileşimleri ve özsaygıyı da etkilemektedir. Toplumda hâlâ yaygın olan yanlış inanışlar —örneğin “dikkatsizlik tembelliktir” gibi— DEHB’li bireylerde suçluluk ve yetersizlik duygularına neden olabilir. Bu bağlamda, geç tanı ve uygun müdahale eksikliği, psikososyal sorunların derinleşmesine yol açmaktadır (Nigg, 2013).
5. Müdahale ve Baş Etme Stratejileri
DEHB tedavisinde farmakolojik yaklaşımlar (ör. metilfenidat, amfetamin türevleri) ve psikososyal müdahaleler (ör. bilişsel davranışçı terapi, zaman yönetimi eğitimi) bir arada kullanılmaktadır. Özellikle davranışsal stratejiler ve rutin oluşturma teknikleri, günlük yaşam becerilerinin geliştirilmesine katkı sağlar. Ayrıca farkındalık temelli müdahalelerin (mindfulness) dikkat kontrolü üzerinde olumlu etkiler yarattığı bildirilmektedir (Mitchell et al., 2013).
6. Sonuç
DEHB, bireylerin zihinsel süreçlerini, davranışlarını ve duygusal deneyimlerini bütünsel olarak etkileyen bir bozukluktur. “Zihnim hiç durmuyor” ifadesi, bu bozukluğun öznel deneyimini en yalın biçimde yansıtmaktadır. Uygun tedavi, farkındalık ve toplumsal anlayış sayesinde DEHB, bir engel olmaktan çıkıp farklı bir bilişsel işleyiş biçimi olarak değerlendirilebilir. Toplumun ve sağlık sistemlerinin bu farklılığı kapsayıcı biçimde ele alması, bireylerin yaşam kalitesinin artırılmasında temel bir gerekliliktir.
Kaynakça
- American Psychiatric Association. (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (5th ed.). Washington, DC: APA.
- Arnsten, A. F. (2009). The emerging neurobiology of attention deficit hyperactivity disorder: The key role of the prefrontal association cortex. Journal of Pediatrics, 154(5), 43–48.
- Barkley, R. A. (2015). Attention-Deficit Hyperactivity Disorder: A Handbook for Diagnosis and Treatment (4th ed.). Guilford Press.
- Kooij, J. J. S., et al. (2010). Functional impairments in adults with ADHD. European Psychiatry, 25(6), 316–323.
- Mitchell, J. T., et al. (2013). Mindfulness training for attention-deficit/hyperactivity disorder in adulthood. Journal of Attention Disorders, 17(5), 403–412.
- Nigg, J. T. (2013). Attention-deficit/hyperactivity disorder and adverse health outcomes. Clinical Psychology Review, 33(2), 215–228.
- Shaw, P., et al. (2007). Attention-deficit/hyperactivity disorder is characterized by a delay in cortical maturation. Proceedings of the National Academy of Sciences, 104(49), 19649–19654.