Çocukluk Çağı İstismarının Psikolojik Etkileri: Kapsamlı Bir Analiz ve Müdahale Stratejileri

1. Giriş: Çocukluk Çağı Kötü Muamelesinin Kalıcı İzleri

Çocukluk çağı, bireyin psikolojik altyapısının oluştuğu kritik bir dönemdir. Bu dönemde maruz kalınan hakaret, aşağılanma ve şiddet ortamı gibi kötü muamele deneyimleri, çocuğun psikolojik gelişimini derinden etkileyerek kalıcı izler bırakabilmektedir. Çocukluk çağı kötü muamelesi, fiziksel istismar, duygusal istismar, cinsel istismar ve ihmal gibi geniş bir yelpazeyi kapsar.¹ Bu deneyimler genellikle tekil olaylar olmaktan ziyade, çocuğun gelişimini zehirleyen uzun süreli ve tekrarlayan bir toksik ortam yaratır.³ Özellikle duygusal istismar veya psikolojik kötü muamele, bir çocuğun temel duygusal ihtiyaçlarına saldıran veya bu ihtiyaçların karşılanmasını sürekli olarak engelleyen davranışları içerir; bu tür muameleler çocuklara değersiz, sevilmeyen ve kusurlu oldukları mesajını iletir.¹

Bu sorun, küresel ölçekte yaygın bir halk sağlığı meselesidir. Araştırmalar, kız çocuklarının yaklaşık %15 ila %43’ünün ve erkek çocuklarının %14 ila %43’ünün en az bir travmatik olay yaşadığını göstermektedir.⁴ Bu travmatik deneyimlere maruz kalan çocuk ve ergenlerin %3 ila %15’i kız çocuklarında ve %1 ila %6’sı erkek çocuklarında Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) geliştirmektedir.⁴ Amerika Birleşik Devletleri’ndeki çocuk koruma hizmetlerine her yıl yaklaşık üç milyon bildirim gelmekte ve bu bildirimler 5,5 milyon çocuğu kapsamaktadır. Doğrulanmış kötü muamele vakalarının %65’i ihmal, %18’i fiziksel istismar, %10’u cinsel istismar ve %7’si psikolojik istismardır.⁴ Ayrıca, her yıl üç ila on milyon çocuk aile içi şiddete tanık olmaktadır.⁴

Bu tür olumsuz deneyimler, çocuğun kişilik gelişimi, özgüveni, insanlarla ilişkileri ve duygusal düzenleme becerileri üzerinde ciddi ve kalıcı hasarlar bırakır [User Query]. Bu hasar, sadece anlık sıkıntılarla sınırlı kalmayıp, beyin gelişimini ve stres tepki sistemlerini de değiştirerek fiziksel ve zihinsel sağlık sorunları riskini artırır.¹ Bu rapor, çocukluk çağı kötü muamelesinin bu derin etkilerini kapsamlı bir şekilde ele almayı, psikolojik temellerini, uzun vadeli sonuçlarını ve müdahale ile önlemenin kritik rolünü kanıta dayalı bir yaklaşımla sunmayı amaçlamaktadır.

Duygusal kötü muamele ve ihmalin, diğer istismar türlerine kıyasla depresyonla en güçlü ilişkiye sahip olması dikkat çekicidir.⁷ Bu durum, özellikle çocuk ve ergenlerde anhedonik semptomlar ve olumsuz bilişsel stil geliştirme eğilimi ile benzersiz bir şekilde bağlantılıdır. Bu bulgu, fiziksel ve cinsel istismar gibi daha bariz kötü muamele biçimlerine odaklanmanın yanı sıra, duygusal kötü muamelenin de aynı derecede ciddiye alınması gerektiğini göstermektedir. Duygusal kötü muameleler genellikle daha az fark edilir veya normalleştirilir, ancak bireyin benlik algısını ve dünya ile etkileşimini şekillendiren temel bilişsel ve duygusal şemaları derinden etkiler. Bu nedenle, önleme ve müdahale çabaları, yalnızca fiziksel ve cinsel istismara değil, aynı zamanda ruh hali bozuklukları ve bilişsel kırılganlıklar için derin ve spesifik psikolojik sonuçları olan duygusal kötü muamelenin tanınmasına ve ele alınmasına eşit derecede öncelik vermelidir.

2. Çocukluk ve Ergenlik Dönemindeki Temel Psikolojik Etkiler

Çocukluk çağında maruz kalınan kötü muamele, bireyin psikolojik yapısında geniş bir yelpazede yıkıcı etkilere yol açar. Bu etkiler, duygusal düzenleme sorunlarından benlik algısı bozukluklarına, kişilerarası ilişkilerdeki zorluklardan çeşitli davranışsal problemlere kadar uzanır.

Duygusal ve Duygulanımsal Düzenleme Bozuklukları

• Öfke, Saldırganlık ve Duygusal Patlamalar: Çocukluk çağı kötü muamelesi ve şiddete maruz kalma, duygusal düzenleme bozukluklarıyla tutarlı bir şekilde ilişkilidir.⁸ Bu durum, aşırı ağlama, öfke patlamaları, nesneleri yok etme gibi davranışsal patlamalar ve kendine veya başkalarına karşı saldırganlık şeklinde kendini gösterebilir.⁸ Araştırmalar, stresli yaşam olayları ve akran mağduriyetinin duygusal düzensizlikte artışa yol açtığını ve bunun da sonraki aylarda saldırgan davranışlarda artışı öngördüğünü ortaya koymaktadır.⁹ Aile içi çatışmalar, çocuklarda öfkeye karşı hassasiyeti artırabilir ve duygusal anlayışı zayıflatabilir.⁹
• Kaygı ve Depresyon: Depresyon, çocukluk çağı kötü muamelesinin yaygın bir sonucudur; kötü muamele görmüş bireylerde depresyon prevalansı genel popülasyona göre önemli ölçüde daha yüksektir (yaklaşık %24,7’ye karşılık %7).⁷ Depresyon riski, maruz kalınan kötü muamele deneyimlerinin sayısı arttıkça doz bağımlı bir şekilde artar ve kötü muamele görmüş çocuklarda başlangıç yaşı daha erkendir (5 ila 10 yaş arası).⁷ Tüm kötü muamele türleri depresyonla bağlantılı olsa da, duygusal istismar ve ihmal en güçlü ilişkiyi göstermektedir.⁷ Kaygı bozuklukları da çocuklarda en yaygın psikiyatrik bozukluklar arasındadır ve çocukluk çağı olumsuzlukları, kaygı bozuklukları için popülasyona atfedilebilir riskin %32,4’ünden sorumludur.⁷ Kötü muamele, kısmi nörolojik aşırı aktiviteye yol açarak kaygı riskini artırabilir.²
• Duygusal Uyuşma, Sosyal İzolasyon ve Geri Çekilme: Travma, duygusal uyuşmaya, sosyal izolasyona ve paniğe neden olabilir.¹ Çocuklar, istismarı başkalarından gizlemek için kendilerini geri çekebilir ve izole edebilir, bu da arkadaş edinmelerini zorlaştırır.¹ Duygusal düzensizlik aynı zamanda çocukluk çağı sosyal geri çekilmesiyle de ilişkilidir.⁸

Benlik Algısı ve Bilişsel Sorunlar

• Özgüven ve Benlik Saygısı Sorunları (Utanç, Suçluluk, Kendini Suçlama): Duygusal istismar, çocuklara sevilmeyen, değersiz ve kusurlu oldukları mesajını iletir.¹ Genellikle utanç ve suçluluk duyguları ortaya çıkar; çocuklar bazen durumu kendilerine atfedebilir veya kendilerini bir şekilde kusurlu görebilirler.¹ Bağlanma travmasıyla bağlantılı derin, zayıflatıcı utanç, çaresizlik ve değersizlik duyguları yaratır.¹⁰ Bu içselleşmiş utanç, yas tutulmadığı takdirde kimliğin temel bir parçası haline gelebilir.¹¹
• Bellek Sorunları ve Olumsuz Bilişsel Stiller: İstismar, çocuğun beyninin sağlıklı gelişimini engelleyerek hafıza sorunlarına yol açabilir.¹ Çocuklar travmatik anıları bloke edebilir, bu da hayatın diğer alanlarını etkileyen daha geniş hafıza sorunlarına neden olabilir.¹ Duygusal ihmal ve istismar, olumsuz bir bilişsel stil geliştirme eğilimiyle benzersiz bir şekilde ilişkilidir ve bu da depresyon riskini artırır.⁷ Çocukluk çağı kötü muamelesi yaşamış bireyler, güvensiz olma ve başkalarının sahip olduğu şeylere özenme eğilimindedir, bu da yukarı yönlü sosyal karşılaştırmaya yatkınlık yaratır.²

Kişilerarası ve İlişkisel Zorluklar

• İnsanlarla İlişkilerde Zorluklar: İstismar, tüm ailede travmatik dalgalanmalara neden olur ve sağlıklı bağların oluşmasını engelleyebilir, çocuklarda sağlıksız bir aile yaşamı izlenimi bırakarak bunu kendi ailelerine taşıyabilirler.¹ Bu durum, yetişkinlikte kişilerarası ilişkilerde, özellikle de yakın ilişkilerde zorluklara yol açabilir.¹²
• Empati Yoksunluğu veya Aşırı Hassasiyet: Fiziksel istismar gibi stresli deneyimlere tekrarlanan maruz kalma, çocukların empati yeteneğini azaltabilir ve başa çıkma becerilerini sınırlayabilir.⁹ Duygusal düzensizlik de empatiyi azaltabilir.⁸ Öte yandan, travmaya verilen bir tepki olarak “aşırı hassasiyet” (User Query) görülebilir; bu durum, bireylerin geçmişteki tetikte olma ihtiyaçları nedeniyle başkalarının duygularına karşı aşırı duyarlı veya hiper-tetikte olmaları şeklinde kendini gösterebilir.
• Davranışsal Problemler: Duygusal düzenlemedeki başarısızlıklar, dışa vurumcu bozukluklar ve davranış sorunlarıyla ilişkilidir.⁸ Yüksek riskli çocuklar, zorlu görevlerle karşılaştıklarında daha az zaman harcar, daha çok öfke nöbeti geçirir veya endişelenirler.⁸ Kendini düzenlemede zorluk yaşarlar ve bakım verenlerin isteklerine uymakta daha fazla zorlanırlar, daha meydan okuyucu olabilirler.⁸ Yüksek riskli davranışlar, çocukluk çağı kötü muamelesiyle ilişkilidir; bu, yalan söyleme, çalma, izinsiz girme, vandalizm ve fiziksel kavga gibi antisosyal davranışları içerebilir.¹

Çocukluk çağı kötü muamelesi yaşamış bireylerde sosyal karşılaştırmanın karmaşık bir yolu bulunmaktadır. Bu bireylerin güvensiz olma ve başkalarının sahip olduğu şeylere özenme eğiliminde olmaları, yukarı yönlü sosyal karşılaştırmaya daha yatkın olmalarına neden olur.² Bu durum, iyi niyetli (benign) ve kötü niyetli (malicious) kıskançlık olarak ikiye ayrılır. Kötü niyetli kıskançlık, başkalarının başarılarını yok etmeye odaklanırken, iyi niyetli kıskançlık kendini geliştirmeye ve olumlu bilişsel stillere yol açar.² Kötü muamele görmüş çocukların kötü niyetli kıskançlığa daha yatkın olduğu ve bunun depresyon ve kaygıyı artırdığı görülmüştür. Bu, travmanın sosyal etkileşimler üzerindeki etkisinin tekdüze olmadığını, aksine olumsuz zihinsel sağlık sonuçlarını şiddetlendiren belirli bilişsel ve duygusal önyargılara yol açabileceğini göstermektedir. Bu mekanizmanın anlaşılması, kötü niyetli kıskançlığı besleyen olumsuz bilişsel stilleri hedefleyen ve sosyal karşılaştırmanın daha iyi niyetli, kendini geliştiren biçimlerine doğru bir değişimi teşvik eden müdahaleler için bir yol haritası sunar.

Duygusal düzenleme bozukluğu, çocukluk çağı travmasına maruz kalmış bireylerde gözlemlenen hem dışa vurumcu hem de içe dönük davranışsal sorunların temelinde yatan merkezi bir mekanizmadır.⁸ Duygusal düzensizlik, stresli deneyimler (örneğin akran mağduriyeti) ile saldırgan davranış arasındaki ilişkiye aracılık eder.⁹ Bu, travmanın sadece semptomlara yol açmakla kalmayıp, aynı zamanda bireyin duygularını etkili bir şekilde yönetme yeteneğini de bozduğunu ortaya koyar. Bu temel eksiklik, öfke patlamaları, meydan okuma, sosyal geri çekilme gibi çeşitli davranışsal sorunlara ve aşırı yoğun duygular, sakinleşme zorluğu gibi içe dönük sorunlara yol açar. Bu durum, yalnızca dışa vurulan davranışları hedefleyen müdahalelerin, altta yatan duygusal düzensizliği ele almadıkları takdirde uzun vadeli başarı şansının sınırlı olabileceğini düşündürmektedir. Kapsamlı bir yaklaşım, sürdürülebilir davranışsal değişim için duygusal düzenleme becerilerinin geliştirilmesine öncelik vermelidir.

Tablo: Çocukluk Çağı Kötü Muamelesinin Temel Psikolojik Etkileri

3. Travmanın Etkisinin Psikolojik Temelleri

Çocukluk çağı travmasının derin ve kalıcı etkileri, çeşitli psikolojik teoriler ve nörobiyolojik mekanizmalar aracılığıyla açıklanmaktadır. Bu teoriler, travmanın bireyin iç dünyasını ve dış dünyayla etkileşimini nasıl şekillendirdiğine dair kapsamlı bir çerçeve sunar.

Bağlanma Teorisi (John Bowlby ve Mary Ainsworth)

Bağlanma teorisi, bir çocuğun birincil bakım vereniyle kurduğu derin bağın önemini vurgular. Bu bağ, bebeklik ve erken çocukluk döneminde oluşur ve çocuğun kendisi, başkaları ve dünya hakkındaki algısının temelini atar.¹³ Bakım verenlerin çocuğun duygusal ve fiziksel ihtiyaçlarına tutarlı bir şekilde yanıt vermesiyle güvenli bağlanma gelişir, bu da çocuğun güvenlik ve güven duygusu kazanmasını sağlar.¹³

Ancak, tutarsız, ulaşılamaz, tepkisiz veya korkutucu bakım verme, güvensiz (kaçınmacı, kaygılı) veya dağınık bağlanma örüntülerine yol açar.¹³ Özellikle dağınık bağlanma, istismar bağlamında en endişe verici bağlanma stilidir. Bu durum genellikle, bakım verenin hem rahatlık kaynağı hem de korku kaynağı olduğu durumlarda (örneğin aile içi şiddet, fiziksel veya cinsel istismar vakaları) gelişir.¹³ Bu çocuklar, bakım verene yaklaşmak için çabalarken donma veya korkuyla geri çekilme gibi çelişkili davranışlar sergilerler.¹³ Dağınık bağlanma, travma ile yüksek oranda ilişkilidir ve tehlikeli, kaotik bir ortamda yaşandığının bir işaretidir.¹³ Bu bağlanma stili, sonraki psikolojik zorluklar, özellikle de dissosiyatif deneyimler için önemli bir risk faktörüdüdür.¹⁴ Güvensiz bağlanma, artan stres hormonu seviyelerine, kendine ve başkalarına karşı olumsuz görüşlere ve zayıf duygusal ve davranışsal düzenlemeye yol açabilir.¹⁴

Utanç duygusu, bağlanma ile derinden iç içedir ve bakım verenle kaybedilen uyumun duygusal bir yansıması olarak görülür.¹⁰ Bu duygu, değersizlik hissi ve saklanma ihtiyacı olarak içselleşir.¹⁰ Bağlanma travmasıyla bağlantılı derin, zayıflatıcı utanç, çaresizlik, değersizlik ve istismar hisleri yaratır.¹⁰ Bağlanma travması yas tutulmadığı takdirde, utanç kimliğin temel bir parçası haline gelir.¹¹ Utanç aynı zamanda, sosyal hiyerarşiyi ve statüyü düzenlemek için kullanılan boyun eğdirici yatıştırma davranışlarına da dayanır.¹¹

Çocukluk çağı travmasının kuşaklararası aktarımı, özellikle dağınık bağlanma aracılığıyla gerçekleşen önemli bir örüntü ortaya koymaktadır. Bağlanma örüntüleri, çocukluktan yetişkinliğe kadar nispeten istikrarlıdır ve bir sonraki nesle aktarılabilir.¹⁰ Tedavi edilmemiş travması olan veya çözülmemiş bağlanma örüntüleri sergileyen ebeveynler, kendi travmatize olmuş durumlarını (örneğin terör veya öfke) yeniden deneyimlediklerinde, çocukları ebeveyn tarafından yatıştırılmak yerine korkutulmuş hissederek travmatize olabilirler.¹⁴ Ebeveynin bu “korkmuş ve/veya korkutucu davranışı”, bebeklerde dağınık bağlanmanın bir göstergesidir.¹⁴ Bu bağlanma stili, kötü muamele ve ihmalle yüksek oranda ilişkilidir.¹⁴ Bu durum, çocukluk travmasının nesiller arası derin bir etkiye sahip olduğunu göstermektedir. Ebeveynin travma ve bağlanma sorunlarının ele alınması, sadece ebeveynin iyiliği için değil, aynı zamanda çocukları için de hayati bir önleme stratejisidir. Bu, müdahalelerin genellikle aile merkezli olması gerektiğini ve travma aktarım döngülerini kırmak için ebeveynlerin kendi travmalarını işlemelerine destek sağlamanın önemini vurgular.

Öğrenilmiş Çaresizlik (Martin Seligman)

Öğrenilmiş çaresizlik, bireylerin geçmiş travmatik veya stresli durumlar sonucunda deneyimlerinin sonuçları üzerinde hiçbir kontrolleri olmadığına inandıkları psikolojik bir durumu ifade eder.¹⁵ Bu kavram ilk olarak psikolog Martin Seligman’ın deneyleriyle ortaya konmuştur; Seligman, kaçılamayan elektrik şoklarına maruz bırakılan köpeklerin, daha sonra kaçma imkanı olduğunda bile kaçmayı denemediğini gözlemlemiştir.¹⁵

Bu fenomen, insanlardaki depresyonla yakından ilişkilidir; umutsuzluk duygusu, ilgisizliğe ve pasifliğe yol açar.¹⁵ Buradaki kritik faktör, durumun gerçekliği değil, durumun umutsuz olduğuna dair

algıdır.¹⁵ Kontrol dışı stres faktörlerine tekrarlanan maruz kalma, bireyin karar verme veya amaca yönelik davranışlarda etkili bir şekilde bulunma yeteneğini kaybetmesine neden olur.¹⁶ Belirtiler arasında motivasyon eksikliği, başarıdan ders çıkarma zorluğu ve duygusal uyuşma bulunur.¹⁶ Öğrenilmiş çaresizlik, depresyon ve kaygı gibi diğer zihinsel sağlık durumlarını şiddetlendirebilen sorunlu bir düşünce örüntüsü olarak kabul edilir.¹⁶

Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) ve Karmaşık TSSB (KTSSB)

Travma, her yaşta ortaya çıkabilir ve çocuklarda ve ergenlerde TSSB’ye yol açabilir.⁴ Travma yaşamış kız çocuklarının yaklaşık %3 ila %15’i ve erkek çocuklarının %1 ila %6’sı TSSB geliştirir.⁴ Cinsel veya fiziksel istismar, diğer şiddet suçları, seller, okul saldırıları, araba kazaları veya yangınlar gibi felaketler, savaş veya yaşadıkları bölgedeki şiddete tanık olmak gibi olaylar TSSB’ye neden olabilir.⁴ Travmanın şiddeti, ebeveyn tepkisi ve olaya yakınlık gibi faktörler TSSB semptomlarının düzeyini etkiler.⁴ İnsanların birbirine zarar verdiği olaylar (tecavüz ve saldırı gibi) diğer travma türlerine göre daha yüksek TSSB riski taşır.⁴

Karmaşık TSSB (KTSSB), kronik, uzun süreli veya tekrarlayan travmaya (örneğin, uzun süreli çocukluk çağı fiziksel veya cinsel istismarı, aile içi şiddet, işkence, soykırım, kölelik) maruz kalma sonucunda gelişen bir zihinsel sağlık durumudur ve bu durumlardan kaçış genellikle imkansızdır veya tehlikelidir.³ KTSSB, TSSB’nin temel semptomlarının çoğunu (flashback’ler, kaçınma, aşırı tetikte olma, sık sık olumsuz düşünceler ve duygular) içerir.³ Ek olarak, KTSSB, duygulanımsal düzensizlik (öfke ve saldırgan davranışla aşırı tepkisellik), olumsuz bir benlik algısı (kalıcı utanç, suçluluk, başarısızlık ve değersizlik duyguları) ve anlamlı ilişkiler kurmada ve sürdürmede ciddi zorluklar gibi kapsamlı ek sorunları da içerir.³ Bazı uzmanlar, KTSSB, TSSB ve Borderline Kişilik Bozukluğu’nun (BPD) travma ile ilişkili zihinsel sağlık durumlarının bir spektrumu üzerinde var olabileceğine inanmaktadır.³

Travma, sağlıklı beyin gelişimini engeller ve çocuğun sinir ve bağışıklık sistemlerinin gelişimini bozabilecek yüksek derecede strese neden olur.¹ Beynin amigdala (korku işleme), hipokampus (hafıza oluşumu ve duygusal düzenleme) ve prefrontal korteks (yönetici işlevler, karar verme, sosyal davranış) gibi temel bölgelerinin gelişimini ve işlevini değiştirir.³ Bu değişiklikler, hipotalamik-hipofiz-adrenal (HPA) ekseni gibi stres tepki sistemlerini önemli ölçüde etkileyerek aşırı aktivasyona veya düzensizliğe yol açar.⁵ Nörogörüntüleme çalışmaları, KTSSB’li kişilerde beyin değişikliklerinin TSSB’li kişilere göre daha şiddetli olduğunu göstermektedir.³

Çocukluk çağı travmasının psikolojik altyapısının ciddi şekilde zarar görebileceği belirtilmiştir. Bu durum, travmanın sadece psikolojik semptomlara yol açmakla kalmayıp, aynı zamanda beyinde fiziksel değişikliklere (amigdala, hipokampus, prefrontal korteks) ve fizyolojik stres tepki sistemlerinin (HPA ekseni) düzensizliğine neden olduğunu ortaya koymaktadır. Örneğin, hipokampusun bozulması, hafıza ve duygusal düzenleme ile ilgili zorluklarla doğrudan ilişkilidir.⁵ Bu, travmanın etkisinin sadece öğrenilmiş davranışlar veya düşünce kalıpları olmadığını, aynı zamanda bireyleri gelecekteki stres faktörlerine ve zihinsel sağlık bozukluklarına karşı daha savunmasız hale getiren derinden kökleşmiş fizyolojik değişiklikler olduğunu vurgulamaktadır. Bu anlayış, psikolojik müdahalelerin yanı sıra, iyileşmenin hem psikolojik hem de fizyolojik yönlerini ele alan bütünsel tedavi yaklaşımlarının önemini ortaya koymaktadır.

Tablo: Travmanın Etkisini Açıklayan Temel Psikolojik Teoriler

4. Yetişkinlikteki Uzun Vadeli Sonuçlar

Çocukluk çağı kötü muamelesinin etkileri, bireyin gelişimini derinden etkileyerek yetişkinlikte geniş bir yelpazede kalıcı sonuçlara yol açar. Bu sonuçlar, zihinsel sağlık bozukluklarından davranışsal sorunlara ve sosyal işlevsellikteki bozulmalara kadar uzanır.

Kalıcı Zihinsel Sağlık Bozuklukları

• Kronik ve Tekrarlayan Depresyon ve Kaygı: Çocukluk çağı kötü muamelesi, yetişkinlikte depresyon riskini iki kattan fazla artırır ve kronik, tekrarlayan depresyon gelişimine yol açar.⁷ Kötü muamele görmüş çocuklarda depresyon daha erken başlar ve daha şiddetli, istikrarsız ruh hali ve nörobilişsel semptomlarla daha uzun süreli bir seyir izler.⁷ Çocuklukta istismara uğramış depresif bireylerin nüksetme eğilimi daha fazladır ve daha uzun süre depresif kalırlar.² Kaygı bozuklukları da çocukluk travması öyküsü olanlarda daha kronik bir seyir ve sosyal işlevsellikte daha büyük bozulma gösterir.⁷
• Kişilik Bozuklukları: Güvensiz bağlanma, özellikle dağınık bağlanma, yetişkinlikte kaçınmacı, bağımlı, kendine zarar veren ve borderline kişilik bozukluklarının gelişimini öngörür.¹⁴ Karmaşık TSSB (KTSSB), Borderline Kişilik Bozukluğu (BPD) ile yakından ilişkilidir ve bazı uzmanlar bu durumların travma ile ilişkili zihinsel sağlık koşullarının bir spektrumu üzerinde var olabileceğini öne sürmektedir.³
• Dissosiyatif Kimlik Bozukluğu (DKB): Bebeklik dönemindeki dağınık bağlanma, özellikle çocukluk ve erken yetişkinlik dönemindeki dissosiyasyonu öngörür.¹⁴ Birçok dissosiyatif hastanın çocuklukta en az bir bağlanma figürüyle dağınık bağlanma öyküsü vardır.¹⁴ Çocukluk çağı istismarı, özellikle bir çocuğun istismarcı bir bakım verene bağımlı olduğu durumlarda, DKB için merkezi bir etiyolojik faktördür; çocuklar, hayatta kalmak için dissosiyatif benlik durumları yaratabilirler.¹⁴

Davranışsal ve Sağlık Sonuçları

• Madde Bağımlılıkları ve Bağımlılıklar: Çocukluk çağı kötü muamelesi, yetişkinlikte artan madde kötüye kullanımı (sigara, alkol, uyuşturucu kullanımı) dahil olmak üzere daha yüksek riskli davranış eğilimiyle ilişkilidir.¹ Herhangi bir kötü muamele biçimine maruz kalan çocuklar, büyüdüklerinde madde kötüye kullanımına daha yatkındır, bu da aşırı doz, madde bağımlılığı ve sağlık sorunları riskini artırır.¹ Cinsel istismarın şiddeti ile yaşam boyu madde bağımlılığı bozuklukları arasında doz bağımlı bir ilişki vardır.¹²
• Riskli Davranışlar (Cinsel, Antisoyal, Kendine Zarar Verme, İntihar Düşüncesi): İstismar, riskli cinsel davranışlar (erken cinsel aktivite, çoklu partner, erken gebelik, cinsel yolla bulaşan enfeksiyonlar) ve antisosyal davranışlarla (yalan söyleme, çalma, vandalizm, kavga) ilişkilidir.¹ Ele alınmayan sıkıntı belirtileri, intihar düşüncesi veya diğer kendine zarar verme biçimlerine dönüşebilir.¹ Kendine zarar verme, çocukluk çağı travması (cinsel veya fiziksel istismar, duygusal ihmal, istikrarsız bakım veren bağları) ile güçlü bir şekilde bağlantılıdır; daha şiddetli, sık veya uzun süreli istismar riski artırır.¹⁷ Çocukluk çağı travması, duygusal düzensizlik ve kendini eleştirme, kendine zarar verme davranışlarını önemli ölçüde öngörür.¹⁸
• Obezite ve Kronik Fiziksel Sağlık Sorunları: Araştırmalar, çocukluk çağı istismarı ile obezite arasında bir bağlantı bulmuştur.¹ Mağdurlar ayrıca çeşitli somatik semptomların (örneğin, kabuslar, sırt ağrısı, baş ağrısı, pelvik ağrı, aşırı yeme, yorgunluk, uyku sorunları) ve fibromiyalji, kronik yorgunluk sendromu ve irritabl bağırsak sendromu gibi spesifik tanıların daha yüksek insidansını bildirmektedir.¹² Bu durum kısmen, istismarın neden olduğu yüksek derecede stresin çocuğun sinir ve bağışıklık sistemlerinin sağlıklı gelişimini engellemesinden kaynaklanmaktadır.¹

Sosyal ve İşlevsel Bozulma

• Kalıcı Kişilerarası İlişki Sorunları ve Yeniden Mağduriyet: Çocukluk çağı istismarı, sağlıklı bağların oluşmasını engelleyebilir ve sağlıksız bir aile yaşamı izlenimi bırakarak bunu yetişkinlikteki ilişkilere taşıyabilir.¹ Mağdurlar genellikle kişilerarası ilişkilerde, özellikle de yakın ilişkilerde zorluk yaşarlar ve yeniden mağduriyet riski altındadırlar.¹²
• Daha Düşük Eğitim Başarısı ve Eksik İstihdam: Çocukluk çağı istismarı ile düşük eğitim sonuçları arasında önemli bir literatür mevcuttur; bu, daha düşük test puanları, notlar, devamlılık ve özel eğitim programlarına daha fazla yerleştirme içerir.¹² Bu akademik ve entelektüel sonuçlar yetişkinliğe kadar devam edebilir.¹²
• Artan Suçlu Mahkumiyet ve Evsizlik Riski: Önleme ve tedavi çabalarını birleştiren bir politika paketi, evsizlik (%-2,8 ila %-5,8), eksik istihdam (%-1,6 ila %-5,2) ve suçlu mahkumiyeti (%-3,3 ila %-6,4) gibi olumsuz uzun vadeli sonuçların olasılığını azalttığı gösterilmiştir.¹⁹

Çocukluk çağı travmasının etkileri, bireysel acının ötesine geçerek tüm aileyi etkiler ve toplum genelinde olumsuz sonuçlara yol açar.¹ Bu durum, travmanın sadece kişisel bir trajedi olmadığını, aynı zamanda önemli bir halk sağlığı ve toplumsal yük olduğunu göstermektedir. Madde bağımlılığı, suçlu davranışlar ve işlevsel bozukluk gibi uzun vadeli sonuçlar, sağlık, adalet ve sosyal refah sistemleri üzerinde önemli maliyetler yaratır. Bu, çocukluk çağı istismarını önleme ve müdahaleye yapılan toplumsal yatırımın sadece insani bir çaba değil, aynı zamanda ekonomik olarak da akıllıca bir strateji olduğunu pekiştirmektedir. Bu nedenle, kapsamlı önleme ve tedavi stratejileri, hem bireysel iyiliği hem de toplumsal dayanıklılığı artırmak için hayati öneme sahiptir.

Tablo: Çocukluk Çağı Kötü Muamelesinin Yetişkinlikteki Uzun Vadeli Sonuçları

5. Erken Müdahale ve Tedavinin Kritik Rolü

Çocukluk çağı travmasının yıkıcı etkilerini ele almak ve bireylerin sağlıklı bir yaşam sürmelerini sağlamak için erken müdahale ve etkili tedavi stratejileri hayati öneme sahiptir.

Erken Teşhis ve Desteğin Önemi

Erken müdahale, çocukluk çağı travmasının tedavisinde kritik bir rol oynar, çünkü yaşamın ilerleyen dönemlerinde daha ciddi zihinsel sağlık sorunlarının gelişimini önlemeye yardımcı olabilir.²⁰ Travmanın erken ele alınması, çocukların sağlıklı başa çıkma mekanizmaları geliştirmelerine yardımcı olarak duygusal, sosyal ve akademik yaşamlarında daha iyi sonuçlar elde etmelerini sağlar.²⁰ İstismar, düşük özgüven veya utanç duygusunun tek nedeni olmasa da, genellikle önemli bir katkıda bulunan faktördür; bu nedenle bakım verenlerin çocuklardaki sıkıntı belirtilerini tanımayı öğrenmeleri büyük önem taşır.¹

Kanıta Dayalı Terapötik Yaklaşımlar

Çocukluk çağı travmasını ele almak için çeşitli kanıta dayalı terapötik yaklaşımlar geliştirilmiştir. Bu yaklaşımlar, çocuğun yaşına, travmanın doğasına ve bireysel ihtiyaçlarına göre uyarlanabilir.

• Travma Odaklı Bilişsel Davranışçı Terapi (TO-BDT): Travma yaşamış çocuklar ve ergenler için özel olarak tasarlanmış, yaygın olarak tanınan ve etkili bir bilişsel davranışçı tedavi yöntemidir.²⁰ TO-BDT, bireylerin yanlış inançları tanımlamalarına ve düzeltmelerine, sağlıklı başa çıkma yöntemleri geliştirmelerine ve duygularını sağlıklı bir şekilde ifade etmelerine yardımcı olur; bu süreç genellikle ebeveynleri ve bakım verenleri de içerir.²¹
• Göz Hareketleriyle Duyarsızlaştırma ve Yeniden İşleme (EMDR): Travmatik anıları göz hareketleri aracılığıyla işlemeye ve serbest bırakmaya yardımcı olan etkili bir tedavi yöntemidir.³ Bu yöntem, anıların yoğunluğunu azaltır ve çocukların travmayla ilişkili tetikleyicilere daha az şiddetli tepki vermesine yardımcı olur.²⁰ EMDR, beynin aşırı stres nedeniyle tam olarak işlenemeyen anıları “yeniden işlemesini” sağlamayı amaçlar.²¹
• Oyun Terapisi (Daha Küçük Çocuklar İçin): Genellikle daha küçük çocuklarda kullanılır ve çocukların duygularını ve deneyimlerini oyun aracılığıyla ifade etmelerine olanak tanır. Oyun, çocuklar için doğal bir iletişim biçimidir ve travmatik deneyimlerini güvenli bir şekilde keşfetmelerine ve anlamlandırmalarına yardımcı olur.²⁰
• Aile Terapisi ve Grup Terapisi: Aile terapisi, çocuk için destekleyici bir ortam yaratmak amacıyla tüm aileyle çalışmayı içerir. Aile üyelerinin çocuğun travmasını ve etkilerini anlamalarına yardımcı olur, iyileşme sürecini desteklemek için stratejiler sağlar.²⁰ Grup terapisi ve akran desteği, çocukların benzer deneyimler yaşamış diğerleriyle bağlantı kurmasına olanak tanır, izolasyonu azaltır ve güvenli ve destekleyici bir grup ortamında pratik başa çıkma stratejileri sunar.²⁰
• Diğer Umut Vadeden Yaklaşımlar:

• Travma Sistemleri Terapisi (TST): Çocuklar ve ergenler için tasarlanmış olup, kişinin duygularına ve eylemlerine odaklanırken, tehdit edici bir sosyal ortamın veya bakım sisteminin genç bir bireyi düzensiz bir durumda tutmadaki rolünü de dikkate alır.²¹
• Hızlandırılmış Çözüm Terapisi (ART): Travma ile ilişkili bozukluklar için kanıta dayalı bir tedavi olarak kabul edilmiştir. ART, beynin travmatik anıları depolama şeklini “yeniden programlayarak” danışanların travmadan daha hızlı kurtulmalarını sağlamayı amaçlar.²¹
• Hipnoterapi: EMDR veya BDT gibi diğer terapi türlerinde zorluk yaşayan kişiler için bir alternatif olabilir. Bir terapist, danışanların rahatlamasına ve odaklanmasına yardımcı olurken, belirli bir olay veya anının duygusal yoğunluğunu azaltır.²¹
• Somatik Terapiler: Travmatik anıların vücut üzerindeki fiziksel etkilerini ele alır. Danışanların beden farkındalığı ve şimdiki anda topraklanma gibi uygulamalar aracılığıyla yoğun duyguları anlamalarına ve serbest bırakmalarına yardımcı olur.²¹
• Sanat ve Müzik Terapisi: Duyguları ve deneyimleri ifade etmek için sözel olmayan yollar sunar, çocukların travmayı güvenli ve terapötik bir şekilde işlemelerine ve özgüven geliştirmelerine yardımcı olur.²⁰
• Psikodinamik Terapi: Danışanların geçmiş deneyimlerinin, özellikle erken çocukluk deneyimlerinin ve aile dinamiklerinin mevcut duygularını ve davranışlarını nasıl etkilediğini anlamalarına yardımcı olmayı amaçlar.²¹

Çocukluk çağı travmasının etkilerinin erken psikolojik destekle azaltılabileceği vurgulanmıştır [User Query]. Mevcut kanıtlar, çok çeşitli terapötik yaklaşımların (TO-BDT, EMDR, Oyun Terapisi, Aile Terapisi, Yaratıcı Terapiler, Somatik Terapiler, Psikodinamik Terapi) etkinliğini desteklemektedir.²⁰ Bu durum, travmanın çocukları yaşa ve gelişimsel aşamaya göre farklı şekillerde etkilediği göz önüne alındığında, tek tip bir tedavi yaklaşımının yetersiz kalacağını göstermektedir. Örneğin, oyun terapisi özellikle daha küçük çocuklar için tasarlanmıştır ve gelişimsel farklılıkları dikkate alır.²⁰ Bu, çocukluk travması için etkili müdahalenin, çocuğun yaşına, gelişimsel aşamasına, travmanın doğasına ve kronikliğine ve aile bağlamına göre en uygun terapi kombinasyonunu belirlemek için kapsamlı bir değerlendirme gerektiren yüksek düzeyde bireyselleştirilmiş ve esnek bir tedavi paradigması gerektirdiğini göstermektedir. Aile ve sistemik terapilere yapılan vurgu, iyileşmenin genellikle ilişkisel bir süreç olduğu ve bireysel terapi seanslarının ötesine geçen destekleyici bir ortam gerektirdiği anlayışını da yansıtmaktadır.

İlaç Tedavisinin Destekleyici Rolü

İlaç tedavisi, kaygı, depresyon veya TSSB semptomlarını yönetmede rol oynayabilir. Ancak, genellikle terapi ile birlikte kullanılır ve tek başına bir çözüm değildir.³

Destekleyici Ortamların İnşası

Travmadan iyileşmek için güvenli, istikrarlı bir ev ortamı ve destekleyici ilişkiler kritik öneme sahiptir.²⁰ Okullar, topluluklar ve iş yerleri de travma hakkında bilinçli ortamlar oluşturarak travmadan etkilenenlerin ihtiyaçlarına yanıt vermede rol oynayabilir.²⁰

Tablo: Çocukluk Çağı Travması İçin Kanıta Dayalı Terapötik Müdahaleler

6. Önleme Stratejileri ve Çocuk Koruma Hizmetleri

Çocukluk çağı kötü muamelesinin önlenmesi ve etkilerinin ele alınması, bireysel müdahalelerin yanı sıra kapsamlı toplumsal stratejiler gerektirir. Bu stratejiler, kötü muamelenin ortaya çıkmasını engellemeyi ve meydana geldiğinde etkili bir şekilde yanıt vermeyi amaçlar.

Önleme Programlarına Genel Bakış

Ulusal ve yerel düzeydeki girişimler, çocukluk çağı kötü muamelelerini ortaya çıkmadan önce önlemeyi hedefler. Kaliforniya’daki Çocuk İstismarını Önleme Ofisi (OCAP) gibi kurumlar, federal hibeleri (Çocuk İstismarını Önleme ve Tedavi Yasası – CAPTA; Topluluk Temelli Çocuk İstismarını Önleme – CBCAP; Güvenli ve İstikrarlı Aileleri Teşvik Etme – PSSF) yönetir ve önleme ile erken müdahale programları hakkında eğitim materyalleri geliştirir.²² Benzer şekilde, Iowa Çocuk İstismarını Önleme Programı (ICAPP), yerel Çocuk İstismarını Önleme (CAP) Konseylerine, risk altındaki ailelere yönelik ev ziyaretleri, ebeveyn gelişimi, toplum bilinci, cinsel istismarı önleme ve kriz çocuk bakımı gibi hizmetler için fon sağlar.²³

Kanıta Dayalı Uygulamaların Etkinliği

Kanıta dayalı uygulamalar (KDU’lar), titiz değerlendirmelerle etkinliği kanıtlanmış ve çocuk refahı uzmanlarının uzmanlığını, hizmet verilecek popülasyonun özelliklerini, kültürünü ve tercihlerini dikkate alan uygulamalardır.²⁴ Kurumlar, KDU’ları sadakatle uyguladıklarından ve istenen sonuçları elde ettiklerinden emin olmak için seçmeli ve izlemelidir.²⁴ Bu tür uygulamalara örnekler şunlardır:

• Hemşire-Aile Ortaklığı Programı: Topluluk uygulamasındaki zorlukları ele almak için bir çerçeve sağlayan bir ev ziyaret modelidir.²⁴
• Ebeveyn-Çocuk Etkileşim Terapisi (PCIT): Küçük çocukların davranış sorunları olan ebeveynlerine yardımcı olmada etkili olduğu kanıtlanmış bir tedavi yöntemidir.²⁴
• Yoksul Ailelere Nakit Yardımı: Araştırmalar, bu stratejinin, ihmal ve istismar risklerini artıran maddi sıkıntıları hafifleterek çocuk refahı sistemine aile katılımı riskini azalttığını pekiştirmektedir.²⁴

Çocuk Koruma Hizmetleri En İyi Uygulamaları

Çocuk Refahı Hizmetleri (ÇRH), çocuk istismarı ve ihmali vakalarında ana müdahale sistemidir. Amaçları, çocuğun güvenli bir şekilde kendi evinde kalmasını sağlamak veya risk altındaysa hızlı bir şekilde alternatif bir plan geliştirmektir.²² En iyi uygulamalar, çocuğun üstün yararını vurgular, tüm çocukların güvenliğe eşit haklara sahip olmasını sağlar ve şiddet ile istismarın asla kabul edilemez olduğunu belirtir.²² Temel uygulamalar arasında açık raporlama prosedürleri, travma odaklı ve mağdur merkezli yanıtlar, istismarı tanıma ve bildirme konusunda personel eğitimi, güvenli fiziksel ortamlar ve personel-çocuk etkileşimleri için davranış kuralları bulunur.²²

Önleme ve Tedaviyi Birleştirmenin Sinerjik Faydaları

RAND çalışması gibi araştırmalar, çocuk refahında istenen politika hedeflerine ulaşmak için hem önleme hem de tedavinin genişletilmesinin kritik olduğunu güçlü bir şekilde önermektedir.¹⁹ Sistemin farklı noktalarındaki müdahalelerin birleştirilmesi, kötü muameleyi azaltma, çocukların sistem içindeki deneyimlerini iyileştirme ve genç yetişkinlikte sonuçları iyileştirme gibi daha güçlü etkilere yol açar.¹⁹ Bu entegre yaklaşım, toplam harcamalarda önemli net maliyet azalmalarına bile yol açabilir (beş yıllık bir doğum kohortu için tahmini %3 ila %7 veya 5,2 milyar ila 10,5 milyar dolar tasarruf).¹⁹ Bireysel olarak, önlemedeki artışlar kötü muameleyi azaltır ve yetişkin sonuçlarını iyileştirir ancak küçük ek maliyetler getirebilirken, tedavideki artışlar sistem deneyimini iyileştirir ve yaşam boyu maliyetleri azaltır ancak kötü muamele oranlarını düşürmez.¹⁹ Tüm politika hedeflerine, maliyet tasarrufu da dahil olmak üzere, ancak önleme ve tedavi birlikte uygulandığında ulaşılır.¹⁹

Bu durum, çocuk refahına yapılan yatırımın sadece bir sosyal harcama değil, aynı zamanda somut bir getiri sağlayan finansal olarak sağlam bir yatırım olduğunu göstermektedir. Bu, politika yapıcılar ve fon sağlayıcılar için kritik bir noktadır. Çocukluk çağındaki kötü muameleyi önlemek ve tedavi etmek, sağlık hizmetleri, adalet sistemi ve sosyal refah sistemleri üzerindeki yükleri azaltarak milyarlarca dolar tasarruf sağlayabilir. Bu nedenle, çocuk korumasına yönelik bütünsel ve entegre bir yaklaşım, yalnızca etik açıdan zorunlu olmakla kalmayıp, aynı zamanda mali açıdan da sorumluluk gerektirmektedir. Bu, önleme, müdahale ve uzun vadeli destek hizmetleri genelinde artan ve koordineli fon sağlamak için güçlü bir argüman sunar.

7. Sonuç: Dayanıklılığı ve Umudu Teşvik Etmek

Bu rapor, hakaret, aşağılanma ve şiddet ortamında büyümenin, bir çocuğun psikolojik altyapısına derin ve yaygın zararlar verdiğini, bireyin gelişiminin her yönünü sistematik olarak etkilediğini ve yetişkinliğe kadar uzanan önemli zihinsel, fiziksel ve sosyal sonuçlara yol açtığını ortaya koymuştur. Çocukluk çağı kötü muamelesi, bireysel acının ötesinde, ailede travmatik dalgalanmalara neden olmakta ve toplum genelinde olumsuz etkiler yaratmaktadır.

Bu etkilerin şiddetine rağmen, tüm istismara uğramış çocukların uyumsuz davranışlar geliştirmediği vurgulanmalıdır.¹ Birçoğu, özellikle en az bir güvenilir bakım verenin yardımıyla veya doğuştan gelen bir iyimserlik duygusuyla güçlü başa çıkma mekanizmaları öğrenir.¹ Erken psikolojik destek ve tutarlı bir destekleyici ortam, bu etkileri önemli ölçüde hafifletebilir, dayanıklılığı teşvik edebilir ve sağlıklı bir yaşamın mümkün olmasını sağlayabilir.²⁰

Çocukluk çağı kötü muamelesini ele almak için çok yönlü, entegre bir yaklaşım benimsenmesi gerekmektedir. Bu, aşağıdaki eylemleri içerir:

• Politika Düzeyinde: Kanıta dayalı önleme programlarına ve sağlam çocuk koruma hizmetlerine sürekli ve artan yatırım yapılması, önleme ve tedavi çabalarını birleştirmenin sinerjik faydalarının ve maliyet etkinliğinin kabul edilmesi.¹⁹
• Klinik Uygulamada: Travmadan etkilenen çocukların ve yetişkinlerin gelişimsel ihtiyaçlarına göre uyarlanmış kanıta dayalı terapötik müdahalelerin (TO-BDT, EMDR, Oyun Terapisi, Aile Terapisi gibi) yaygın bir şekilde benimsenmesi ve erişilebilirliğinin sağlanması.²⁰
• Toplumsal Girişimlerde: Travmanın kuşaklararası doğasını ve bakım verenleri desteklemenin önemini kabul ederek, tüm çocuklar için güvenli, istikrarlı ve besleyici ortamları önceliklendiren travma hakkında bilinçli toplulukların teşvik edilmesi.¹⁴

Bu rapor, kolektif taahhüt, sürdürülebilir çaba ve kanıta dayalı stratejilerle travma döngüsünün kırılabileceği ve hayatta kalanlar için sağlıklı, tatmin edici yaşamların gerçekten mümkün olduğu umut mesajıyla sona ermektedir.

Alıntılanan çalışmalar

1. Childhood Trauma and Its Lasting Effect on … – McLean Hospital, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.mcleanhospital.org/essential/effects-child-abuse
2. Childhood maltreatment affects depression and anxiety: The …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9709293/
3. CPTSD (Complex PTSD): What It Is, Symptoms & Treatment – Cleveland Clinic, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://my.clevelandclinic.org/health/diseases/24881-cptsd-complex-ptsd
4. How Common is PTSD in Children and Teens? – PTSD: National …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.ptsd.va.gov/understand/common/common_children_teens.asp
5. Trauma’s Lasting Impact: A Developmental Psychopathology Perspective, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.numberanalytics.com/blog/trauma-lasting-impact-developmental-psychopathology
6. Genie Wiley: The Story of an Abused, Feral Child – Verywell Mind, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.verywellmind.com/genie-the-story-of-the-wild-child-2795241
7. Psychological Aspects of Child Maltreatment – PMC, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC9082119/
8. Emotional dysregulation – Wikipedia, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://en.wikipedia.org/wiki/Emotional_dysregulation
9. NIH Public Access – Science Of Behavior Change, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://scienceofbehaviorchange.org/wp-content/uploads/2017/11/EmotionDysregulation.Hertsetal.2012.pdf
10. Representations of adult attachment and shame in … – Frontiers, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.frontiersin.org/journals/psychology/articles/10.3389/fpsyg.2025.1519090/full
11. Attachment, Shame, and Trauma – PMC, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC12025723/
12. The Long-term Health Outcomes of Childhood Abuse: An Overview …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC1494926/
13. Understanding Attachment Theory in Child Abuse Prevention and …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.ncacia.org/post/understanding-attachment-theory-in-child-abuse-prevention-and-intervention
14. Trauma’s Impact on Attachment – TeachTrauma, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://teachtrauma.com/information-about-trauma/traumas-impact-on-attachment/
15. Learned helplessness | EBSCO Research Starters, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.ebsco.com/research-starters/psychology/learned-helplessness
16. Learned Helplessness: Seligman’s Theory of Depression, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.simplypsychology.org/learned-helplessness.html
17. Self-Harm and Trauma – PTSD: National Center for PTSD, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.ptsd.va.gov/understand/related/self_harm.asp
18. Investigating the Role of Childhood Trauma, Emotion Dysregulation …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://jpcp.uswr.ac.ir/article-1-780-en.pdf
19. Improving Child Welfare Outcomes: Balancing Investments in …, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6075810/
20. Childhood Trauma: Effective Approaches for Treatment, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://thegreenroompsych.com/understanding-childhood-trauma-effective-treatment-approaches/
21. Trauma-Focused Therapy Techniques, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://concept.paloaltou.edu/resources/business-of-practice-blog/trauma-focused-therapy-techniques
22. Office of Child Abuse Prevention (OCAP), erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.cdss.ca.gov/inforesources/ocap
23. Iowa Child Abuse Prevention Program | Health & Human Services, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://hhs.iowa.gov/programs/programs-and-services/early-intervention-and-support/icapp
24. Evidence-Based Practice | Child Welfare Information Gateway, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.childwelfare.gov/topics/casework-practice/evidence-based-practice/
25. Evidence-Based Practice In CBCAP – Friends NRC, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://friendsnrc.org/evaluation/evidence-based-practice/
26. Child Welfare Policies – California Department of Social Services, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://www.cdss.ca.gov/inforesources/child-welfare-protection/policies

Section 1: Child Abuse Protection Policies & Procedures – Safe Kids Thrive, erişim tarihi Temmuz 21, 2025, https://safekidsthrive.org/the-report/key-sections/section-1-developing-policies-and-procedures-for-child-protection/